Edukację alternatywną można postrzegać jako swoistą reakcję obronną rodziców, uczniów, nauczycieli, a także badaczy na masowy charakter edukacji, obecną w niej przemoc strukturalną, symboliczną, przejawy ukrytego programu. Pojęcie edukacji alternatywnej weszło na dobre do języka współczesnej polskiej pedagogiki - nie tylko za sprawą praktyk edukacyjnych odmiennych od masowego kształcenia, ale także publikacji: monografii, prac zbiorowych i artykułów. Pierwsze z nich pojawiły się na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, gdy opadła ideologiczna kurtyna izolująca nas od zachodniej myśli pedagogicznej. Dopiero wtedy możliwe było upowszechnienie na przykład: montessoriańskiej, freinetowskiej, waldorfskiej, antypedagogicznej czy gestaltowskiej myśli i praktyki, a także tekstów Ivana Illicha, Johna Holta, Hubertusa von Schoenebecka i wielu innych autorów. Podkreślić trzeba szczególną rolę Bogusława Śliwerskiego, który jest nie tylko współredaktorem niniejszej książki, ale od wielu lat także promotorem i propagatorem ruchu odnowy edukacji, aktywnym organizatorem cyklu międzynarodowych konferencji poświęconych edukacji alternatywnej, autorem monografii i redaktorem naukowym pierwszych publikacji zbiorowych na ten temat.

Rozdział I. Edukacja alternatywna: próba syntezy i określenia współczesnej roli * 1. Istota edukacji alternatywnej * 1.1. Edukacja typu „albo to – albo tamto” * 1.2. Edukacja alternatywna jako jedna z wielu pedagogii * 2. Przyczyny i uwarunkowania zaistnienia edukacji alternatywnej * 3. Podmioty inicjujące i prowadzące alternatywne szkoły * 4. Pozoranci i faryzeusze edukacji alternatywnej * 5. Edukacja alternatywna to edukacja autorska * 6. Władze centralistycznego ustroju szkolnego wobec edukacji alternatywnej * 7. Konieczność konstruktywistycznej zmiany w dydaktyce * 8. Alternatywa (w) edukacji XXI wieku * Rozdział II. Innowacje w edukacji. Perspektywa pedagogiki innowacyjności * 1. Nowa koncepcja innowacji w edukacji * 2. Perspektywa „ja”. O innowatorze słów kilka * 3. Perspektywa „to”. O działaniach innowatora * 4. Perspektywa „my”. Jak ważna jest kultura * 5. Perspektywa „te”, czyli o systemach i środowiskach innowacyjnych * 6. Wskazówki dla badaczy i nauczycieli * Rozdział III. Kreatywność – twórczość – postawa twórcza. Próba systematyzacji pojęć i teorii * Wprowadzenie: o czym pedagodzy powinni wiedzieć * 1. Twórczość – kreatywność – postawa twórcza: bogactwo znaczeń * 2. Twórczość: wartościowa nowość * 3.Teorie twórczości – bogactwo czy nadmiar? * 4. Implikacje pedagogiczne – edukacja dla/ku twórczości * Rozdział IV. * Młodzież, edukacja i przemiany kultury współczesnej: (re)konstrukcje kontroli, wolności i rozproszenia * 1. Pedagogika rdzenia tożsamości * 2. Pedagogika maksymalnej akceptacji podmiotowości i kształtowania poczucia własnej wartości * 3. Pedagogika krytycznego myślenia i dystansu 4. Pedagogika trwałych relacji międzyludzkich * 5. Pedagogika szacunku dla kultury wysokiej i kultury popularnej * 6. Pedagogika niemediowanych i nieedytowanych form ekspresji tożsamości oraz kontaktów „twarzą w twarz” * 7. Pedagogika szacunku dla (czytania i gromadzenia) książek oraz biblioteki * 8. Pedagogika koncentracji uwagi i kontemplacji oraz zdolności do porządkowania * Rozdział V. Czy zdolni uczniowie mają swoje miejsce w tradycyjnej szkole? * 1. Definicje zdolności * 2. Definicja oświatowa * 3. Koncepcja inteligencji wielorakich Howarda Gardnera 4. Koncepcja Josepha S. Renzulliego * 5. Koncepcja Roberta J. Sternberga * 6. Kazimierz Dąbrowski – potencjał rozwojowy * 7. Mega-Model Rozwoju Talentu * 8. Strategie kształcenia uczniów zdolnych * 9. Przyspieszone kształcenie * 10. Wzbogacone kształcenie * 11. Edukacja domowa * Rozdział VI. Problemy dzieci matematycznie uzdolnionych. Wyniki badań, interpretacje i wnioski oraz rozpaczliwe wołanie o lepsze traktowanie tych dzieci w szkołach * 1. Badania, które zmieniły poglądy dotyczące uzdolnień matematycznych dzieci * 2. Cechy umysłów dzieci z zadatkami uzdolnień matematycznych * 3. O konstruowaniu narzędzi diagnostycznych przydatnych do rozpoznawania zadatków uzdolnień matematycznych u dzieci * 4. Szacunkowe dane o poziomie wiadomości i umiejętności matematycznych badanych dzieci * 5. Dlaczego już po kilku miesiącach nauki w klasie pierwszej znacząco mniej dzieci manifestuje zadatki uzdolnień matematycznych? * 6. Krótko o tym, że treści kształcenia matematycznego powodują rozleniwienie umysłów uzdolnionych matematycznie dzieci – na przykładzie kształtowania umiejętności liczenia i rachowania w klasie pierwszej * 7. Okresy szczególnej wrażliwości na rozwijanie zadatków uzdolnień matematycznych u dzieci * 8. Działania zmierzające do zmiany na lepsze szkolnych losów dzieci obdarzonych zadatkami uzdolnień matematycznych * Rozdział VII. Miejsce kultury i sztuki w edukacji szkolnej – potrzeba czy fanaberia * 1. „W życiu bym do teatru nie poszedł”, czyli utyskiwanie malkontentki kulturalnej * 2. Znaczenie sztuki – pole działania sztuką i poprzez sztukę * 3. Kroki mniej i bardziej udane – na drodze ustalania strategii edukacyjnej dla sztuki i kultury * 4. W stronę modelu * 5. Implikacja praktyczna * Rozdział VIII. Postawy twórcze versus odtwórcze młodego pokolenia. Refleksje na kanwie wybranych idei i badań * Wprowadzenie. Kreatywność i twórczość a „stary i nowy” system edukacji * 1. Kreatywność i wspieranie rozwoju osobowości twórczej jako nowy (?) cel edukacji * 2. Transgresja i twórczość w perspektywie edukacyjnej * 3. Geneza postaw twórczych. Szkoła jako przestrzeń kształtowania postaw transgresyjnych vs marnowania potencjałów ucznia * 4. Postawy twórcze w karierze edukacyjnej ucznia w świetle wybranych badań * 5. Metodologiczne aspekty badań własnych * Refleksja zamiast zakończenia: „po prostu nie przeszkadzać”? * Rozdział IX. Kreowanie alternatyw w edukacji – idea, uwarunkowania, oblicza * 1. Potrzeba alternatyw * 2. Droga ku alternatywie * 3. Edukacyjna alternatywa w działaniu